Inteligencja ogólna, werbalna (słowna) i niewerbalna (bezsłowna) – trzy obszary funkcjonowania intelektualnego, które możemy mierzyć za pomocą badania skalą inteligencji D. Wechslera (WISC-R). wyniki są sformułowane w postaci ilorazów inteligencji, które możemy porównywać
ze sobą i interpretować.
Niepełnosprawność intelektualna – ogólne globalne opóźnienie rozwojowe, iloraz inteligencji wynosi poniżej 70 pkt. w skali Wechslera, przejawia się głównie zaburzeniami sprawności umysłowej i przystosowania społecznego.
Deficyty rozwojowe (dysfunkcje, parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia) rozwoju psychomotorycznego – opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. Zaburzenia parcjalne i fragmentaryczne różnią się zakresem zaburzeń: parcjalne – o szerszym zakresie, dotyczą większego obszaru czynności; fragmentaryczne – o węższym zakresie. Przykładem parcjalnych zaburzeń jest np. opóźnienie rozwoju motoryki (zarówno dużej – motoryki całego ciała – jak i małej – motoryki rąk. Przykładem fragmentarycznego zaburzenia jest np. opóźnienie rozwoju tylko motoryki rąk.
Funkcje poznawcze – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki między nimi (związki, zależności).
W czytaniu i pisaniu biorą udział takie procesy poznawcze jak: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe, słuchowo-językowe, dotykowe, kinestetyczne (odczuwanie ruchu)orientacja w schemacie ciała i kierunkach w przestrzeni.
W pisaniu oprócz funkcji wzrokowych, wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-językowych i dotykowo-kinestetycznych zaangażowane
jest też myślenia, dzięki czemu rozumiemy czytany tekst i pisząc, tworzymy nowe teksty.
Rozwój psychoruchowy – całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych), rozwijający
się harmonijnie.
Analiza i synteza – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu (kinestezji).
Analiza głoskowa/fonemowa – umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe – głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka).
Analiza sylabowa – umiejętność rozkładania słów na sylaby.
Analizatory – są neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania bodźców w spostrzeżenia. Udział w czytaniu i pisaniu biorą trzy analizatory:
wzrokowy (odbiór bodźców wzrokowych, jakimi są np. teksty, wyrazy i tworzące je litery),
słuchowy (odbiór dźwięków mowy)
skórno – kinestetyczny ( doznania dotykowo – kinestetyczne z poruszających się narządów mowy podczas mówienia oraz od poruszającej się ręki trzymającej pióro podczas pisania). zazwyczaj mówimy jednak o analizatorze kinestetyczno-ruchowym, ze względu na powiązania czynności motorycznych (ruchów gałek ocznych podczas czytania, ręki podczas pisania i narządów mowy podczas czytania głośnego, analizowania głosek
w słowach)
Każdy z analizatorów musi dobrze funkcjonować samodzielnie, jak również dobrze współpracować z innymi.
Analizator wzrokowy – zbudowany jest z receptorów, drogi dośrodkowej – wzrokowej, przenoszącej informacje do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej, odpowiedzialnego za percepcję informacji wizualnej.
Proces czytania sprowadza się do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków
w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania.
Podczas pisania zachodzi proces przypominania sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.
Nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora, powoduje zaburzenia funkcji wzrokowych, zależnie od tego, gdzie znajduje się jego uszkodzenie.
Niewłaściwe funkcjonowanie receptora, uszkodzenie nerwu wzrokowego lub uszkodzenie ośrodka wzrokowego w korze mózgowej powoduje problemy z widzeniem, przy czym zależnie od rozmiarów uszkodzenia może to być całkowity brak wzroku lub ubytki w polu widzenia.
Zmiany struktury i zaburzenia funkcji pola drugorzędowego, w korowym ośrodku wzrokowym, powodują trudności w precyzyjnym spostrzeganiu materiału wzrokowego. Objawia się to trudnościami w odróżnianiu podobnych kształtów, symboli; w dokonywaniu analizy wzrokowej obrazka, wyróżnianiu z niego szczegółów, wskazaniu brakujących elementów, analizie struktury literowej wyrazu. Problemy z dokonywaniem syntezy wzrokowej utrudniają spostrzeganie i rozpoznawanie wyrazów, tekstów, schematów, obrazów, map. Słabe też jest zapamiętywanie kształtów,
np. rzadziej używanych liter, pisowni ortograficznej wyrazów, której nie tłumaczą reguły.
Analizator słuchowy – zbudowany jest z receptora, drogi dośrodkowej – słuchowej i ośrodka słuchowego w korze mózgowej. Analizator ten służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania.
Słuch fonemowy – czyli zdolność różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżniania ich (np. głosek z – s,
które brzmią podobnie, ponieważ różnią się tylko jedną cechą dystynktywną: dźwięcznością, stąd możliwość odróżniania słów takich
jak koza-kosa).
Umiejętności fonologiczne w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami). Te operacje to: wyodrębnianie zdań z potoku wypowiedzeń, słów ze zdań oraz sylab i głosek ze słów. Jest to także proces odwrotny, a mianowicie syntetyzowanie słów z głosek, z sylab. Są nimi również: dodawanie, pomijanie, przestawianie cząstek, znajdujących się na końcu lub na początku słów, które pozwalają rozpoznawać i tworzyć rymy i aliteracje.
Prawidłowe różnicowanie i rozpoznawanie dźwięków mowy (słuch fonemowy) oraz dobrze wykształcone umiejętności fonologiczne (dokonywanie operacji na głoskach i sylabach) są podstawą bezbłędnego zapisywania i czytania nowych wyrazów, a następnie łączenia ich w zdania i tekst.
Funkcje słuchowo-językowe – czyli funkcje słuchowe związane z odbiorem dźwięków mowy. Zależnie od tego, która część analizatora gorzej funkcjonuje i w którym miejscu analizator jest uszkodzony, inaczej przejawia się jego nieprawidłowe funkcjonowanie.
Uszkodzenie receptora, uszkodzenie drogi dośrodkowej lub uszkodzenie ośrodka słuchowego w korze mózgowej powoduje, że dziecko
jest niesłyszące lub niedosłyszące (zależnie od miejsca i rozmiaru szkodzenia może to być całkowita głuchota lub ubytki słuchu).
Zmiany struktury i zaburzenia funkcji korowego ośrodka słuchowego w lewej półkuli powodują trudności w precyzyjnym spostrzeganiu dźwięków mowy. To objawia się problemem z odróżnianiem podobnych głosek, trudnościami w dokonywaniu analizy głoskowej słów, syntetyzowaniu
ich w słowa, zapisywaniu zmiękczeń, itp.
Słaba pamięć słuchowa objawia się trudnością w zapamiętywaniu nazw, szczególnie sekwencji głosek, cyfr, wyrazów, a także krótkich wierszyków
i piosenek.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa – współdziałanie, zharmonizowanie funkcji wzrokowych i ruchowych – manipulacyjnych, współpraca
„oka i ręki”. Dzięki kojarzeniu informacji wzrokowych, dotykowych i kinestetycznych można wykonywać precyzyjne ruchy rąk pod kontrolą wzroku, między innymi rysować i pisać.
Lateralizacja jednorodna – dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała.
Lateralizacja lewostronna – dominacja lewej strony ciała: lewej ręki, oka i nogi.
Lateralizacja prawostronna – dominacja prawej strony ciała: prawej ręki, oka i nogi.
Lateralizacja nieustalona – brak dominacji określonej strony ciała, wyraża się jako oburęczność, obuoczność itp.
Lateralizacja skrzyżowana – ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka, lewej ręki i lewej nogi oraz inne warianty), co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z pólkul mózgowych dla czynności ruchowych
po przeciwnej stronie osi ciała.
Motoryka duża – sprawność ruchowa całego ciała (w tym np. zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, skakania, jeżdżenia na hulajnodze czy rowerze).
Motoryka mała (motoryka rąk) – sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów, ich precyzji; czynności manualne niezbędne są podczas samoobsługi, rysowania, pisania.
Motoryka narządów mowy (poprawność artykulacji) – sprawność ruchowa narządów mowy, która decyduje nie tylko o poprawności wymowy. Precyzyjne ruchy narządów mowy uczestniczą mniej lub bardziej świadomie w różnicowaniu głosek i dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów (służy temu wypowiadanie po cichu głosek w czasie zapisywania długiego i złożonego słowa lub podczas odczytywania nowego trudnego wyrazu).
Pamięć mimowolna (mechaniczna) – zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony: polega na utrwaleniu
się w centralnym układzie nerwowym śladu pamięciowego spostrzeżenia (obrazu wzrokowego lub słuchowego, dotykowego itp.)
w postaci zapamiętania mimowolnego, mechanicznego, a więc bez zaangażowania motywacji i większego wysiłku.
Pamięć wzrokowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej i dzięki temu przyswajania wiedzy.
Pamięć słuchowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej i dzięki temu przyswajania wiedzy.
Pamięć słuchowa bezpośrednia (pamięć świeża) – pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć zapamiętany materiał. Zdolność pamięci bezpośredniej jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.
Zaburzenia bezpośredniej pamięci słuchowej powodują, że uczeń ma trudności z zapamiętywaniem dwóch poleceń jednocześnie, zapamiętywaniem długich zdań i poprawnym ich zapisywaniem podczas notowania wykładu na lekcji, ze zrozumieniem wypowiedzi w języku obcym, liczeniem w pamięci.
Pamięć sekwencyjna – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. nazw pór dnia, roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy)
Opracowano na podstawie:
- „Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów” M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Operon, Gdynia 2009
- „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” M. Bogdanowicz, WSiP, Warszawa 1991